ÖZ
Bu araştırmada, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ve Dürtüsellik tanısı konmuş çocuk ve gençlerde husus kullanım sıklığı araştıtılmıştır. Bu rahatsızlığın görülme yaş oranı çocuk ve gençlerde ekseriyetle doğuştan başlayıp ergenlik periyodu hormonlar ve duygudurum göz önünde bulundurulduğunda fazlalaştığı görülmüştür. Araştırmaların ana temalarını göz önünde bulundurduğumuzda dürtüsel çocukların unsur kullanması haricinde birçoklarında günlük hayatlarının etkilendiği ve husus kullanmasıyla bir arada bu daha da fazlalaştığı gözlenmektedir. Çalışmalarda Dürtüsellik tanısı alan çocukların unsur kullanması sıklığı ile almayan çocukların içinde bir hipotez görülmektedir. Hipotezlerin bu oluşumunda unsur kullanması olan ve husus kullanması olmayan ergenlik periyodu çocuklarda günlük fonksiyon bozuklukları tam anlatımıyla okul ve aile hayatlarında sıkıntılar meydana gelmektedir.Verilerin toplanmasında, bir derleme makalesi olduğu için kaynakça da belirtilen kaynaklar, mecmualar, kitaplar ve alıntılardan yararlanılmıştır.
Anahtar Sözler: Dikkat Eksikliği, Hiperaktivite, Çocuk, Ergen, Dürtüsellik, Husus kullanması
ABSTRACT
In this review study, the frequency of substance use in children and adolescents diagnosed with Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) and Impulsivity was investigated. It has been observed that the age rate of this disorder generally starts from birth in children and adolescents and increases during puberty when hormones and mood are taken into account. Considering the main themes of the studies, it is observed that most of the daily lives of impulsive children are affected, except for substance use, and this increases with substance use. In studies, there is a hypothesis between the frequency of substance use in children diagnosed with impulsivity and children who do not. In this formation of the hypotheses, problems occur in school and family life in full expression of daily dysfunctions in adolescence children with and without substance use. Since it is a compilation article, sources, journals, books and quotations mentioned in the bibliography were used to collect the veri.
Key words: Attention Deficit, Hyperactivity, Child, Adolescent, Impulsivity, Substance Use
GİRİŞ
Dünya Sıhhat Örgütünün yaptığı araştırmalara göre dürtüsellik, davranış bakımından hem kendisini hemde diğerlerini düşünmeden yaratacağı sonuçları hesaplamayadan gerçekleştirilen içten ve dıştan uyarıcılara ani ve fevri karşılık veren bir bozukluk olarak tanımlanır. Bilhassa ergenlik sürecindeki bireylerde bu durum çoğunlukla görülmektedir. Uyarıcılara verilen hareketin uzun süredeki sonuçları o an için dikkate alınmadığı da gözlemlenmiştir. bir daha de genel olarak kavramı açıklarken farkında olmamız gereken kimi ayrıntılar bulunmaktadır. Dürtüsellik çok riskli yahut ortama uygun olmayan, uygun planlanmadan, olgunlaşmamış ve çoklukla istenilmeyen sonuçlara niye olan çeşitli davranışları kapsamaktadır. Dürtüsellik dikkatsizlik, sabırsızlık, heyecan arama, zevk arama, risk alma, ziyan görme ihtimalini düşük hesaplama ve dışadönüklük üzere özellikler ile kendini gösterir. Dürtüsellik ayrıyeten biroldukça psikiyatrik bozukluğun çekirdek belirtilerinden biridir (Hollander ve Evers, 2001:949-950). Dürtüsellik; kişinin hayatını her açıdan etkileme potansiyeli olan başka dış etkenlerle bütünleşmeyi sağlayan bir kişilik özelliği olarak açıklanabilmektedir.
İnsanoğlunun hayatta kalması için her ne kadar gerekli bir etken olsa da birey ve etrafındakilere ziyan verebilecek bir dürtünün engellenememesi uzmanlar tarafınca çoğunlukla görülen klinik bir rahatsızlık olmaktadır. (Yazıcı ve Ertekin, 2010).
Freud ise dürtüyü ruhsal olanla vücut içinde tam çakıştığı noktada bulunan, dışarıdan gelen uyarılmalardan meydana gelen uyaranın tersine vücut içi, devamlı akan ihtar kaynağı formunda söz edilmektedir. İçsel olanın dışa vurumu ve tıpkı vakit da dışa yansıması olarak betimlenmektedir (Freud, 1923).
Dürtülerimizle hayatta kalır, onları yönetmesini öğreniriz. Lakin bu bozukluğa sahip bireylerde endişe ve kuşku yerini adrenalin alır. Kendi haz doyumunu düşünür ve tehlikeleri hiçe sayarlar. Husus kullanmasıyla birlikte kişinin haz merkezi doyurulur ve rahatlama gelir. Husus kullanması dürtüsellerde özdenetim düzeneklerini tesirler ve kişinin hareket özgürlüğüne mahzur olmaktadır. Unsur kullanım sorunu biyolojik olması birlikteinde şahsi, ruhsal ve kalıtım olarak bir yapı oluşturmaktadır. Dürtüsel davranışlar üç boyutta ele alınmıştır. Bunlardan birincisi davranışların kararınu dğşünmeden eldeki var olan ayrıntıları kullanmamaktır. İkincisi; sonda elde edilecek büyük ödül yerine o an haz verecek küçük mükafattan vazgeçmemektir. Son olarak üçüncüsü; yerleşmiş ve davranış kalıpları ortasında yer alan davranışları baskılayamamaktır. Bu üç boyut bir ortada değerlendirildiğinde, dürtüselliğin değişen çevresel şartlarda, muhakkak bir maksat arayışına durumu kıymetlendirme ve bu duruma esnek olarak karşılık verme yeteneğini aksattığı söylenebilir (Torregrossa ve ark., 2008:254). Literatüre baktığımızda dürtüsellik ve unsur kullanması içinde pek hayli çalışma görülmektedir. Çalışmaların birçoklarında dürtüsellik ile husus kullanması içinde bir bağlantı olduğu saptanmıştır. Ana niçinleri çocukluk ömür hikayeleri yahut biyolojik olabilmektedir. Dürtüsellik fazlaca boyutlu bir kavram olması yanı sıra nörolojik ve psikiyatrik biroldukca hastalığın ana bileşenini oluşturmaktadır. (Horn et al., 2003).
Dürtü Denetim Bozukluğu DSM5-TR’ de önemli saldırgan dürtülerine karşı koyamadığı için mala yahut cana ziyan verme üzere pek fazlaca farklı epizodlardan kelam edilmiştir. Bu davranışlarda dışa vurulan saldırganlığın ile psikososyal tesirleri orantısızdır. Bu duygudurum epizdodları öbür bir kişilik bozukluğu hastalığıyla açıklanamaz yahut genel tıbbi bir durumun fizyoloik tesirine bağlı değildir.
Öteki Yerde Sınıflandırılmamış Dürtü Denetim Bozuklukları
DSM-IV-TR’de “başka yerde sınıflandırılmamış dürtü denetim bozuklukları” başlığı altında gruplandırılmışlardır. DSM-IV-TR’ye göre burada yer alan bozukluklar; aralıklı patlayıcı bozukluk, kleptomani, piromani, patolojik kumar oynama ve trikotillomani’dir. Bu bozukluklar haricinde yer alan ve dürtüsellik gösteren öbür bozukluklar “başka türlü isimlendirilemeyen dürtü denetim bozuklukları” başlığı altında birleştirilmiştir. Bu bozukluklara sahip şahısların özellikleri şunlardır:
1. Kendileri yahut diğerleri için ziyanlı olan birtakım hareketleri gerçekleştirme hazlarına yahut dürtülerine karşı koymayı başaramazlar. Hareket geçmekte planlı ya da plansız olabilirler.
2. Eylemdilk evvel gitgide artan bir tansiyon, ıstırap ve tasa duygusu yaşarlar.
3. Hareketi yapmaktan dolayı bir tatmin ve rahatlama duygusu gelir. Yapılan aksiyondan daha sonra suçluluk ya da pişmanlık hissedebilir ya da hissetmeyebilirler.
Dürtüsel davranışların ağır biçimde artması, beyin sarsıntısı, zihinsel yapının bozulması ayrıyeten inhibitör denetim fonksiyonelliği ziyan görmesi kararı ortaya çıkmaktadır. Bu durum nöropsikoloji ve kognitif nörobilimde de yer alan disinhibisyon terimi ile de benzeşmektedir. Dürtüselliğin bir grup olumlu tarafları vurgulanmasına rağmen genel olarak bilhassa ergenlik periyodundaki birey için şiddet ve suça eğilim vb. üzere çeşitli toplum tarafınca uygun görülmeyen davranışlarla ilgili fonksiyonel olmayan bir temel oluşturmaktadır (Verdejo et al., 2008).
Dürtüsel agresyonlar; kasıtlı yapılan yahut daha evvel planlanmamış, kendine ya da bir diğerine sözel yahut fizikî agresif davranışlardır. Dürtüsellik bir yatkınlıktır (predisposition). Yani dürtüsel olmak tek bir hareketten çok bir davranış örüntüsü olarak isimlendirilir. Şuurlu olarak hareketin sonuçlarını tartmaya fırsat vermeden yapılan süratli ve planlanmamış hareketlerdir. Bu özelliği göz önünde bulundurduğumuzda dürtüselliği planlayarak ortaya çıkaran davranışlar olan kompulsif davranışlar ve bozuk yargılamadan ayırır. Bu bilişlere rağmen dürtüselliğin hala anlaşılır ve kapsamlı bir açıklama ve ‘normal ile hastalık’ boyutu içindeki sonlar kesin değildir. Dürtüsel olmak yahut bu davranışları sergilemek evvela çocuklukta fark edilebilmektedir. Dürtüsel olmak yahut dürtüsellik organiktir. Prefrontal korteks ve orbitofrontal korteks baskılanmanın denetimi, karar verme ve karşılık seçme süreçlerinde vazife alır. Orbitofrontal korteks kişinin aksiyonlarının sonuçları hakkındaki mevcut bilgiler temelinde davranışı yönlendirmede esas rol oynar. ötürüsıyla frontal lob hasarı olan şahıslarda dürtüsellik sık gözlenir. Dürtüsellikte rol alan ana nörotransmitterler ise serotonin, dopamin, noradrenalin, glutamat ve GABA’dır. Bilhassa beyin serotonin seviyelerindeki azalmanın davranışın baskılanmasını azalttığı belirtilmiştir. (Özdemir ve ark., 2012: 293-314) Doğuştan getirilen bir grup özelliklerin serotonin ve dopamin ile etkileşime girerek dürtüsellik seviyesini belirlemede değerli birer faktör olduğu üzerinde durulmaktadır (Robins, 2005). Doğuştan gelen denetim bozukluğuyla birlikte ailede öğrenilen birtakım davranışlar karşısında bu pekişmektedir. Anne ve babanın tavrı dürtüsel çocuk ve gençlerde değerli rol oynamaktadır. Çocuklar için her ne kadar etraf dediğimizde akla birinci vakit içinderda arkadaş kavramı gelse de, en yakın çevreyi oluşturan şahıslar aile bireyleridir. Ebeveyn çocuğun etkileşime geçtiği ve gelişim periyodunda toplumsallaştığı birinci kişi olmaktadır. Çocuğun kişilik yapısına baktığımızda ebeveynin tavır ve kıymet yargıları görülmektedir. Ebeveyn, çocukların ve ergenlerin gelişmesi ve değişmesinde yadsınamaz bir değeri olduğu açıkça ortaya konulmaktadır (Fisher & Rush, 2008).
Moeller ve arkadaşları (2001) dürtüselliğin değerlendirilmede üç metot kullanmıştır:
1. Davranışsal Laboratuar Ölçümleri
2. Özbildirim Testleri
3. Olaylarla bağlantılı Potansiyeller
Dürtüsel Denetim Bozukluğu Ve Ergenlerle İlgili Yapılan Bir Çalışma
Öner ve arkadaşları (2012) araştırmasında Türkiye’de eğitim goren lise öğrencileri içinde ve 13-18 yaş aralığındaki gençlerle çalışmıştır. Bu araştırmada Ulusal Eğitim Bakanlığı’na (MEB) bağlı 6.294 okul ve 3.028.092 öğrenci Türkiye İstatistik Kurumu tarafınca seçilmiştir. Data toplama aracı için özel bir anket geliştirilmiştir. Ergenlerin gösterdiği dürtüsellik belirtileri ve ruhsal meseleler bu çalışmayla ortaya konmak istenmiştir. Araştırmada ebeveyn eğitim seviyesi, iş ve ekonomik durumu, yaş, anti toplumsal davranışlar, fizikî şiddete uğrama ve husus kullanması durumu denetim edilmek istenmiştir. ondan sonrasında tek bir dürtüsellik belirtisinin varlığının fizikî şiddet uygulama, sık sigara içme, sık alkol kullanması, unsur kullanması, kendine ziyan verme davranışı, silah taşıma, çete üyeliği, münasebet meseleleri, akademik başarısızlık ve gencin kendi ruhsal durumunu olumsuz görmesi riskini bariz olarak gençlerde arttırdığı gözlemlenmiştir. Araştırma kararında ergenlerin verdiği karşılıklara bakılarak dürtüsellik belirtilerinin sayısı arttıkça riskin de artığı görülmüştür. Son olarak davranış meseleleri, ilgi, akademik meseleler, unsur kullanması ve dürtüsellik içinde birfazlaca ortak bağ saptanmıştır.
pek fazlaca araştırmaya nazaran çocuk ve gençlerde evvela ailenin daha sonra çevresel faktörlerin tesirine bakılmıştır. Ebeveyn kavramını ele almak, ergeni anlamaktaki değişmeyen birinci kural olarak görülmektedir. Değişim sürecindeki ergenin anne ve babayı nasıl algıladığı büyük ehemmiyet taşımaktadır. Genç bireyin hayatın birinci senelerından başlayarak rol model olarak gördüğü anne baba davranışları emsal özellikler taşımaktadır. Ama ilerleyen devirlerde genç için bu durum değişebilmektedir (Parman, 2006). Ailenin sosyoekonomik, kültür, okuma yazma seviyesi ve kalıtımsal hastalığa yatkınlığı büyük ehemmiyet taşıyan faktörlerdendir. Dürtü denetimi olmayan çocuk ve gençlerde haz unsuru onlar için vazgeçilmez ve karşı konulamaz olup bedene ve benliğe doyum sağlayacak heyecanların peşinden sarfiyatlar. Bu dürtü hazları doyurma dileği tehlikeli hayat örüntülerine yol açmaktadır. Bilhassa ergen yaş kümelerinde bu sık görülmektir. Ergenlik çocukluktan yetişkinliğe geçiş devrinin yanı sıra bedensel, cinsel ve bilişsel değişimlerden başlayarak ebeveynlerinden, öbür aile üyelerinden, toplumsal etraflarından ve okuldan etkilenerek kişilik ve toplumsal davranışta fark edilir seviyede değişimi içermektedir (Gander & Gardiner, 2007). Gençler bilhassa ergenlik devrinde şiddet eğilimi ve dürtüsel davranışlar göstermektedir. Dürtü denetim bozukluğu olan ergenler, genç kümeleri ortasında ilişiklik ararken akranlarıyla sonunu düşünmedikleri davranışlar sergileyebilirler. Bilhassa çocuk ve ergenlerin akran kümesine dahil olma muhtaçlığı onların hayatlarını etkileyecek hırsızlık, taciz, akran zorbalığı ve unsur berbata kullanması üzere yollara başvurduğunu göstermektedir. Günümüzde bilhassa dürtüsel gençlerde husus berbata kullanmasın arttığı gözlemlenmektedir.
Husus Berbata kullanması ve Bağımlılık
Unsur berbata kullanması, daima alkol/madde kullanması ile kişinin iş, konut, okul ile ilgili sorumluluklarını tam olarak yerine getirmesinde birtakım eksiklikler ortaya çıkar. Husus, tehlikeli durumlara ve çeşitlili meselelere yol açacak biçimde tekrar yeniden kullanılmaktadır. Yasal sıkıntılar yaşanabilir. Toplumsal ve beşerler ortası bağlantılarda problemler yaratmasına karşın kişi alkol/madde kullanmasına devam etmektedir. Husus kullanması yanı sıra bağımlı olmak bir hastalıktır. Bağımlılığın biyolojik, toplumsal ve davranışsal boyutları vardır. Bağımlılığı anlamada her boyut tıpkı derecede değerlidir. Bağımlılık düzelebilen fakat alkol yahut unsur tekrar kullanıldığında nüks eden bir hastalıktır. Bağımlı kişi alkol/madde kullanmayı bıraktıktan daha sonra tekrar alkol/madde kullanmaya başlarsa fazlaca kısa vakitte eski kullandığı husus dozuna ulaşacaktır ve kısa bir vakitte bıraktığı noktaya geri dönecektir. Bu niçinle bağımlı kişinin daha sonra az da olsa yeniden alkol/madde kullanmaya başlaması sakıncalı olacaktır. Lakin biroldukca bağımlı bunun farkında değildir ve az kullanabileceğini düşünerek kendini deneme maksadı ile yeniden husus kullandıkları saptanmıştır. Bağımlılığın gelişimi, alkol/madde kullanma müddetine, kullanan kişinin kişilik özelliklerine, unsurun cinsine ve saflık oranına göre değişmektedir. Her unsurun bağımlılık potansiyeli farklıdır. Alkol yahut unsur kullanan kimi çocuk, ergen yahut yetişkinlerde birden çok husus kullandığı da gözlemlenmiştir. Lakin genelde kullandıkları hususlardan biri ‘’tercih maddesi’’dir.
BAĞIMLILIK YAPAN HUSUSLAR
Sınıflandırma
Yanan tütün, kül haricinde üç kıymetli öğe oluşturmaktadır; bunlar katran, nikotin ve karbonmonoksittir. Tütün kullanması kalp ve teneffüs sisteminde fazlaca ağır hasarlar bırakabileceği üzere kanser olma riskini fazlaca fazla arttırmaktadır. Çocuk ve gençlerde tütün kullanması rastlanan en hayli sık unsur kullanım tipidir.
Akciğerde kansere ve bronşite niye olduğu saptanmıştır. Sigara ile karşılaştırıldığında ise beş kat daha yüksektir. Panik, kaygı, kuşku hali ortaya çıkmaktadır. Bellek bozukluğu ve konsantrasyon kaybına yol açar. Erkeklerde testosteron seviyesini azalttığı saptanmıştır. Kronik kullanıcılarda ise ortaya çıkan motivasyon yokluğuyla seyreden bir tablo tanımlanmıştır. Apati, amaca yönelik aktiflik kaybı, yeni problemleri çözme yeteneğinde kayıp gözlenmektedir. Yüksek doz esrar kullanmasında paranoid hezeyanlarla karakterize psikotik bir tablo görülebilir. Çok yüksek dozda alındığında ise konfüzyon ve şuur kaybıyla giden toksik deliryum gelişebilmektedir. Şayet psikotik seyir barizse, düşük düz antipsikotik ilaç başlanabilmektedir. Esrarın fizikî bir yoksunluğu yoktur. Lakin alınmadığı vakit yerinde duramama, sonluluk, huzursuzluk, gerginlik, uykusuzluk ve iştah kaybı gözlenmektedir. Bağımlılık düzeyi düşüktür.
Bağımlılık davranışını besleyen reseptör agonist reseptörlerdir. Bu reseptörün iki alt tipi vardır: insan vücudunun kendi ürettiği opioidler olan enkefalinlerin de bağlandığı, fazlaca sıkı bir bağlanmanın gerçekleşmediği ve berbata kullanılan pek epey opiyatın sıkıca bağlandığı reseptörler olarak isimlendirilmektedir. Reseptörlerin çeşitliliğinden, bağımlılık tedavisinde de yararlanılmaktadır.
Eroin: Morfin doğal yollardab elde edilen bir opioid çeşididir. Açık kahverengi toz formundadır. Eroin, afyon haşhaşı bitkisinin asit anhdritle süreçten geçirilmesiyle elde edilir. Beyaz, toz, peynir isimleriyle da anılmaktadır. Sigaraya sarılarak, buruna çekilerek, alüminyum folyo üstünde ısıtılıp buharı içe çekilerek ve intravenöz yolla kullanılmaktadır. Alındıktan kısa bir süre daha sonra tesir göstermeye başlamaktadır. Tesiri 4-6 saat sürmektedir. Bu niçinle günde en az iki kere kullanılması gerekir. Öfori, ağrı hissinin kaybı, kalp ve teneffüs suratında yavaşlama, yüz kızarması, kan basıncında artma görülmektedir. Pupiller daralır. Kusma ve konstipasyon oluşmaktadır. Konuşma yavaşlar, vücut ısısı düşer ve karında orgazm gibisi kramplar görülmektedir.
Pnömoni, tüberküloz eroin kullananlarda sık görülmektedir. Eroin burun septumunda delinmelere yol açabilmektedir. İntravenöz kullanımla önemli sıkıntılar gelişmektedir. Bilhassa hepatit, HIV üzere enfeksiyonlar bulaşabilmektedir. Septisemi ve septik emboli oluşmaktadır. Enjeksiyon yerinde hiperpigmentasyon gözlenmektedir. Apse, gangren, vaskülit, enfektif endokardit gelişebilmektedir. Yüksek doz alındığında ise teneffüs güzelce yavaşlar ve kome gelişir. Pulmoner ödem gelişebilmektedir. Yoksunluğu son dozu takip eden 6-8 saat ortasında ortaya çıkmaktadır. Tolerans epeyce süratli gelişmektedir. Bağımlılık düzeyi çok yüksektir.
Gözle görülür tesirlerinde ise görsel halüsinasyon, renklerde sertleşme, depersonalizasyon, derealizasyon, yönelim bozukluğu, kuşku, öfori, anksiyete, panik, kan basıncında artma gözlemlenmiştir. Sinestezi ve paresteziler ortaya çıkmaktadır. İnançlı ve rahat bir ortamda alındıkları vakit olumlu tesirler yaratırken, karşıtı durumlarda çok olumsuz tablolar da yaratmıştır.
Panik atak, depresyon, paranoid hezeyanlar, konfüzyon, intihar teşebbüsleri, pupillerde genişleme ortaya çıkmıştır. Hezeyan ve halüsinasyonlar ile derealizasyon tablosu eşlik ettiğinde psikoz ile karşılaşılmaktadır. Toleransı yavaş gelişmektedir, bağımlılık potansiyelinin ise düşük olduğu saptanmıştır.
Kokain: Çoğunlukla Güney Amerika’da yetişen koka ağacından elde edilmektedir. Beyaz renklir bir tozdur. Kok ya da buz olarak isimlendirilir. Crack ise kokain kullanıına hazır yüksek potensli bir formudur. Kokain çoğunlukla buruna çekilerek kullanılır. Sigara üzere sarılarak ya da buharı içe çekilerek kullanılmaktadır. İntrevenöz yolla tek başına ya da eroinle birlikte yahut vagina, penis, rektum içine konarak da kullanılmaktadır.
Uyarıcı tesiri göstermektedir. Tesiri alındıktan daha sonrasında başlar, fakat tesir yarım ila bir saat ortasında sonlanır. Öfori, kendini güzel hissetme, canlılık, haz hissinde artma, anksiyetenin kaybolması, kendine itimat artışı, cinsel aktivitede artış gözlemlenir. Pupiller genişler ve ağır terleme yaşanır. Vücut ısısı ve kan basıncı artar.
Yan tesirlerinde ise paranoid tablolar ortaya çıkabilir yahut psikoz gözlenebilmektedir. Saldırgan davranışlar sıkça görülmektedir. Cilt altında böceklerin dolaştığını duyumsayan bir kişi cildine ziyan verebilir. Genç şahıslarda miyokard enfarktı, ani vefatlar ve akciğer ödemi gözlemlenmiştir. Seyrek olarak ise ağız yoluyla kullanıldığı takdirde barsakta gangrenler oluşturmaktadır. Bağışıklık sisteminin bozulmasına bağlı enfeksiyonlar sık görülmektedir. Kokain uzun müddet buruna çekilmesi halinde burunda mukoza ve kıkırdak dokusunun deformasyonuna niye olabilmektedir. Yüksek doz alındığında epileptik nöbetler, hipertermi, kardiyak aritmi, teneffüs paralizisi ve mevt görülmektedir. Hipertansiyon, ajitasyon, diaforez, taşikardi ve deliryum gözlemlenmektedir. Kokaine bağlı psikoz tabloları görülebilmektedir. Kokain tesiri geçtiği takdirde fazlaca şiddetli bir depresyon, anksiyete, irritabilite ve sakinlik hali yaşanmaktadır. Toleransı epey süratli gelişmekte ve bağımlılık potansiyeli ise yüksektir.
Amfetamin(Efedrin, Captagon):
Amfetaminler çoklukla kapsül ya da tablet biçiminde olmaktadır ve ağız yoluyla alınmaktadır. Amfetaminlerin damar yolu ile kullanması da görülmektedir. Türkiye’de amfetamin ve türevlerinin kullanması yasal değildir. Lakin yasal olmayan yollarla getirilmektedir. ‘Speed’ olarak isimlendirilmektedir. Uyarıcı, zihin açıcı, performans artırıcı ve zayıflatıcı tesirleri saptanmıştır. Hipertansiyon, damarda fibroid nekroz ve kronik kullanım ile paranoya görülmektedir. Saldırganlık, hezeyan, şiddet davranışı, yönelim bozukluğu, deliryum, kardiyak aritmi, baş ağrısı, konvülsiyonlar, serebrovasküler hastalıklar, subaraknoid kanama, koma ve mevt olasılıkları yüksektir. Tesirleri kokaine nazaran epey daha uzun sürmektedir. Bu husus kullanmasında problem, mutsuzluk, çökkünlük, hareketsizlik, kabuslar, fazla ahenge, baş ağrısı, terleme, intihar teşebbüsleri gözlemlenmiştir. Belirtileri 2-4 gün ortasında en yüksek düzeye ulaşmaktadır. Tolerans aralığı orta seyirdedir, bağımlılık oluşma riski ise ortadır.
Ectasy: Metilen dioksi metamfetamin ismi verilen bir amfetamin cinsidir. Tesir unsurları hem amfetaminlere tıpkı vakitte halüsinojenik hususlara benzemektedir. Üstünde kuş, fil, tavşan, hayalet üzere fotoğraflar bulunan tabletler biçiminde satılmaktadırlar. ‘Beyaz Kumrular’ olarak isimlendirilmişlerdir. Ağız yoluyla alınmaktadır ve eğlenme niyetli gece gazinolarda alınlığı ön görülmektedir. Bu unsur alındığı an 20 ila 60 dakika ortasında tesirini göstermektedir ve tesiri 4 ila 6 saat içinde sürmektedir. Hareketlilik, canlılık, güç artışı, karşı cinse yakınlık, inanç duygusu ve algı da değişimler görülmektedir. Husus kullanması yan tesirlerinde vücut ısısında, kan basıncında ve nabız suratında artma, sıvı kaybı, pupişşerde daralma, terleme, ectasy kullanmadan hiç bir zevk alamama ve uyum bozukluğu görülmektedir. Karaciğer yetmezliğine sebep olabilmektedir. Ectasy kullananlarda dehideatasyon, vücut ısısında artış ve içerisindeki katkı unsuruna bağlı ani vefatlar görüldüğü belirlenmiştir. Boşluk duygusu, yorgunluk, baş dönmesi ve baş ağrısı üzere yoksunlukları görülebilir. Bağışıklık derecesi düşüktür ancak toleransını orta geliştirdiği kanıtlanmıştır.
Üstte sıralanmış olarak husus çeşitleri yer almaktadır. Dünya sıhhat örgütü husus bağımlılığı literatüründe geçen bu hususlar çocuk, ergen ve yetişkin bireylerde bağımlılığa sebep olmakta ve tesirlerini ömür boyunca hissedilmektedir.
Günümüz kaidelerinde kimi unsurlara ulaşmak, haz duymak ve denemek daha kolaya indirgenmiştir. Bilhassa husus berbata kullanması yaş oranının düşmesi bu saydığımız faktörlerden pek etkilenmektedir.
Dürtüsellik ve Unsur kullanması
Husus kullanması tam manasıyla dürtüsel bir davranış denilmeyecek kadar karışık ögeler içermektedir. Husus berbata kullanması için planlı olmayı ve emel doğrultusunda gitmek gereklidir. Fakat tasa, aile ve etraf faktörlerine cevap olarak kişi sonuçlarını düşünmeden çabucak maddeyi alır. Bir defa unsur kullanan beşerde bağımlılık gelişmeye başlar ve tekrar alma maddeyi kullanma isteği olacaktır. Dürtüselliğin en azından birtakım bireylerde husus kullanması ile bağlı olduğu düşünülürse, dürtüsel davranış gösteren bireylerde unsur kullanmasının pek fazla olması gerekir. Braddy ve arkadaşlarının çalışmasında dürtüsel şiddete başvuran suçlularda, kundakçılarda ve aralıklı patlayıcı bozukluğu olan bireylerde husus kullanması ve bağımlılığının genel popülasyona göre yüksek olduğu belirlenmiştir. (Özdemir ve ark., 20212: 293-314)
Unsur bağımlılığı görülen şahıslarda dürtüsellik oranı yüksek olarak saptanmıştır. Bilhassa tek husus yerine fazlacalu husus kullanan dürtüsellik daha fazla görülmektedir. Davranış ölçümleri kullanılan çalışmalarda husus kullanan bireylerin anlık mükafatlar daha küçük olsa da bir daha de daha fazla tercih edildiğini göstermiştir. Davranış bozuklukları ve dürtüsellik ile unsur berbata kullanması içinde açık bir alaka vardır ancak dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) içinde hayli daha az bir münasebet vardır. Birtakım çalışmalarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda unsur berbata kullanması daha fazla görülmektedir. Başka çalışmalarda ise dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tek başına husus kullanması riskini arttırmadığı dürtüsellik ile birlikte görüldüğünde bu riskin arttıdığı argüman edilmiştir. Dürtüsellik faktörünün unsur kullanmasında niye mi yoksa sonuç mu olduğu çabucak hemen kanıtlanmamıştır.
Husus kullanım bozukluğu olanlarda, ASKB, BKB üzere teşhisler ve intihar riski üzere dürtüsellikle bağlantılı durumlar gençlerde daha sık beraberlik göstermektedir. Dürtüsellik ergenlik hormonel yapısına bakıldığında en üst davranış bozukluğu görülen insan gelişim alanıdır. Ergenlik çağındaki bireylerin husus kullanmasına yatkın olduğu araştırmalar kararında ortaya konulmuştur. Değişen duygudurum ve stabilite sağlayamayan bireylerde ruhsal durumlarda unsur kullanmasına başvurdukları ve aileden uzaklaşma, etrafa yabancılaşma, huzurluk ve davranım bozukluklarıyla devam eden bir hayatları oluşur. Dürtüsel bireylerin bu değişken duygudurum tablosuna husus berbata kullanım ve dikkat eksikliği de eklendiğinde günlük fonksiyon kaybı, okul ve iş problemleri, aile ve etrafla sorunlar görülebilir. Ergenlik yaşantılarında bu durum çevresel faktör olan arkadaşlara ilgi duyma konusunda artış göstermektedir. Aile yapısı bozuk yahut parçalanmış ergenlik hallerinde bu sık rastlanır. Yapılan araştırmalarda dürtüsel bireylerin ergenlikte husus kullanım alışkanlığı vakitte riskinin daha fazla olduğunu gstermektedir. Bu oran erkeklerde daha sık, kızlarda ise orta seyirde seyretmektedir. Erkeklerde daha sık görülmesi adrenalin, motorlu araçlarla çok sürat yapma ve unsur kullanması fazlalığı olarak görülmekte kızlarda ise bu oran intihar, saldırganlık ve öfke olarak artış göstermektedir.
TANIMLAR
Bu araştırmanın gayesi; dürtüsellik görülen çocuk ve ergenlerin husus kullanım bozukluğuyla birlikte eşlik eden hormonel dalgalanmaları, davranış bozuklukları, toplumsal münasebetleri ve hayat standart ölçülerinin düşmesini yahut etkilenmesini araştırmaktadır. Dürtüsel belirtiler göstermeyen yahut tanısı konmamış çocuk ve ergenlere kıyasla bu teşhis konduktan daha sonra unsur kullanma oranının artıp artmadığını gözlemlemek ve bu çalışma doğrultusunda içindeki farklılık düzeylerini belirtmek için araştırılmıştır. Bu hipotezler göz önünde bulundurulduğunda aşağıdaki sorulara karşılık aranacaktır.
Örneklem
Bu makaleminin formülü on üç makale, sekiz tez ve iki kitaplardan yararlanılarak derleme çalışması olmasıdır. Dürtüsel tanısı almış pek fazlaca çocuk ve ergenlik yaşlarını kapsayan bu makale derlemesinde örneklem kümelerinden sıkça yararlanılmıştır.
SONUÇ
Biroldukça bozuklukta dürtüsellik anahtar rol oynadığı ve tedavi yaklaşımında kıymetli olduğu için, biyolojik ve ruhsal araştırmalar boyutsal yaklaşımı önerir. (Özdemir ve ark., 2012: 293-314) Çocuk ve ergenler içinde görülen dürtüsellik ve riskli davranışlar husus bağımlılığı seviyesini, bireylerde ve toplumlarda temeli değerli sıkıntılara yol açmaktadır. Dürtüsellik ve riskli davranışların unsur kullanmasında daha yaygın olduğu araştırmalarda görülmektedir. Dürtüsel davranışlarda bulunan kız ve erkek çocuklarında ise fark vardır. Bilhassa Dürtü Denetim Bozukluğu teşhisi konmuş gençlerde daha sık görüldüğü cinsiyet ayrımı olarakta erkeklerde daha sık ve tehlikeli davranışlar sergilendiği saptanmıştır. Dürtüsel erkek davranışlarında husus bağımlılığı yanı sıra toplumsal cinsiyetinde göz önünde bulundurulduğunu var iseyarak cinsel istismara yatkınlık ve bilhassa okullarda otoriteye ve kurallara terslik görülmektedir. Çocuk ve gençlerde husus kullanması eğilimleri, çocukluk çağı travmatik yaşantıları, psikiyatrik hastalık şiddeti cinsiyetler ortası farklılık gösterebilmektedir. Tedavi sürecinde bu farklılıkları göz önünde bulundurmak faydalı olacaktır. (Yıldız ve ark., 2020: 190-202). Çalışmalar çocukluk ve ergenlik çağı Dürtü Denetim Bozukluğu’na sahip bireylerin unsur bağımlılığına eğiliminin ve riskinin fazla olduğunu sunmaktadır. Bunlardan biri sigara oburu ise alkol unsur kullanmasıdır. Bu derleme çalışmasında çocukluk ve ergenlik çağı bireyler ve husus kullanması içindeki riski ve münasebeti araştırılmıştır. Ülkemizde unsur kullanması son senelerda çocuk ve gençlerde artış olduğu bu hususun birinci sırasında ise ulaşılabilirlik açısından da en kolay olan tütün eseri sigaradır. Araştırmalar gösteriyor ki sigara içme oranı son 10 yılda pandeminin tesiriyle gençlerde en üst düzeye ulaşmıştır. Ergenlik devri unsur kullanmasında en kıymetli yaş aralığına sahiptir. Bu yaş kümeleri içinde akran kümesine dahil olma ve ilişiklik duygusu göz önünde bulundurulduğunda unsur kullanma yahut deneme oranı daha sık görülmektedir. İlişiklik duygusu alamamış ve kişiselleşme evresine yeni adım atmış ergenlerin aile örüntüsü ve yapısı da çok kıymetlidir. Aile ihmal ve sorumsuzluk hisleri ergenleri akranlarına daha fazla yöneltmekte ve makus arkadaş kümesi vasıtası ile husus birinci kullanması yahut alışkanlığı kazanılmaktadır. Ailenin bu evrede rolü epey değerlidir. Bu bağlamda ebeveynin alkol-madde kullanıyor olması, çocuğunu ihmal etmesi, parçalanmış aile, aile içi çatışma yaşanması bir daha husus kullanım riskini arttırdığı tespit edilen faktörlerdendir. (Yıldız ve ark., 2020: 190-202). Ülkemizde husus bağımlılığı ile gayret konusunda olumlu gelişmeler olmaktadır ancak bu gelişmelerle bir arada de bilimsel temelden de mahrumdur. Ailenin riskli faktörleri açısından bilgilendirmek ve gerekirse eğitim sürecinden geçmesi uygun olacaktır. Aileleri temelden bilgi yoksunluğu olan dürtüsel çocukların unsur bağımlılığına eğilimi ve deneme oranı daha fazladır. Ailesi olmayan ve sığınma konutlarında yahut çocuk esirgeme kurumlarında kalan çocuk ve ergenlerin unsur kullanmasına ve suça yatkınlığı yapılan çalışmalarda gözlemlenmektedir. Sokakta yaşayan çocuk ve ergenler en büyük risk faktörüdür. Hususa ulaşım kolaylığı ve aile yapısı olmamasından dolayı bilhassa ergenler ziyanlı husus kullanım riski arasındadirler. Unsur kullanmasıyla birlikte intihar oranları da fazlalamış ve suça eğilim artmıştır. Okul ve iş hayatı kapsamında ise randıman düşmektedir. İlaç kullanması olan ve günlük hayata adapte olmakta zorlanan dürtüsel bireyler unsur kullanmasıyla birlikte daha agresif ve patlayıcı hareketlere sahip olurlar. Husus yoksunluğu onlar için diğer bir dürtüsel atak üzere gelebilir. Çalışmaların bir birçoklarında husus kullanması olan dürtüsellik seviyesi bireylerin öteki sağlıklı seviyedeki kümelere nazaran husus kullanım riskinin daha yüksek olduğu kanıtlanmıştır. Bu üzere sonuçlardan yola çıkılarak dürtüselliğin unsur kullanmaya yatkın hale getirmesi biçiminde yahut husus kullanmasının dürtüsel davranışları arttırdığı da gözlemlenmiştir. Kimi bulgularda dürtüselliğin husus kullanmasında tesirli bir faktör olacağını belirttiği üzere kesin bir cevap alınamadığı da bilinmektedir.
Ülkemizde çocuk ve ergenler için husus bağımlılığı kaspsamında ayakta ve yatarak tedavi muhtaçlıkları kâfi düzeyde değildir. Tedavi kapsamında ise çocuklarda ve gençlerde husus bağımlılığı tedavi merkezi ÇEMATEM (Çocuk Ergen Unsur Bağımlılığı Tedavi Merkezi) husus kullanmasını önlemek gayesiyle rehabilite edici tıbbi ve psikososyal dayanak kurumudur. ÇEMATEM çocuk ve ergenler için psikoterapiler, danışmanlık hizmetleri, sportif faaliyetler ve kültürel faaliyetler olmak üzere husus kullanmasını önleyici pek hayli hizmet vermektedir. Ama husus kullanması olan çocuk ve ergenler için bu kurumların sayısının yetersiz olduğu açıkça ortadadır. Bu kurumların sayısını arttırmalı çocuklar ve ergenler içinde önemli bir risk etkeni olan dürtüsellik ve riskli davranışlara yönelik esirgeyici programlar arttırılmalıdır.
TEKLİF
Bu derleme araştırması 2021-2022 yılları içinde okul çağı 7 yaş çocuk ve ergenlerde 18 yaş içindeki bireylerden oluşmuştur. Derleme çalışması olduğu için literatür makale, mecmua ve kitaplardan yararlanılmıştır. Çalışmada 7-18 yaş ortası Dürtü Denetim Bozukluğu tanısı alan ve unsur kullanmakta olan çocuk ve ergenlerin derlemesi ile sonludur. Bu sonluluklar çerçevesi genişletildiği takdirde daha güzel sonuçlar ve bulgular elde edileceği var iseyılmaktadır.
Günümüz yaşantısı teknolojisi ile birlikte çocuk ve ergen davranışlarında gözle görülür bir farklılık gözlemlenmiştir. Bu davranışlar oyun bağımlılığı, teknoloji bağımlılığı ve husus berbata kullanım üzere çeşitleri kelam konusudur. Hayat kalitesini etkileyen en büyük faktörlerden biri de husus berbata kullanım hikayesidir. Dürtüsellik ile birlikte unsur kullanması görülen ergenlerin aile ihmal ve istismarları da göz önünde bulundurulmalıdır. Bu üzere durumlarda ergenler toplumsal (arkadaş) etrafına daha fazla kıymet vermektedir ve kabul görmek için bu cins husus kullanması ortasında yer alabilmektedir. Dürtüsellik ve unsur kullanması beraberinde davranışlarını denetim edemeyen gençlerde akran zorbalığına kadar varan davranışlar görülmektedir. Çocuk ve ergenlik senelerında bu üzere davranış bozukluğu olan ve ilaç kullananlarda ruhsal dayanak büyük ehemmiyet taşımaktadır. Ailelerin bu üzere durumlarda daha anlayışlı, şefkatli, kucaklayıcı ve destekleyici bir yapı ve lisana sahip olması önerilmektedir. Dürtüsel bireylerin sıcak bir aile ortamı çeken gençlerde ise bir kaçış yolu olarak husus kullanması görülmektedir. Bu üzere durumlarda toplumsal sıhhat örgütlerine yahut sığınma meskenlerine fazlaca kıymet verilmelidir. Ülkemizde çocuklar için bağımlılık üzerine servisler bulunmaktadır ancak kâfi değildir. Unsur kullanması ve bağımlılık etabında gençlik yıllarının değerine vurgu yapılmalı ve bu üzere kuruluşların daha yaygın olması için çalışmalar yapılmalıdır. İnsanları bilinçlendirmek, husus bağımlılığı üzerine seminerler vermek ve eğitimcilerden psikoeğitim almanın faydaları daha sık vurgulanmaktadır. Bir toplumun gelişmesi ve büyümesi için çocuk ve ergenlerin değerli rolü vardır. Çocuk ve ergenlerin ruh sıhhati örüntüsünü aileleri takip etmeli ve ona bakılırsa tedbirler almalıdır.
Bu araştırmada, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ve Dürtüsellik tanısı konmuş çocuk ve gençlerde husus kullanım sıklığı araştıtılmıştır. Bu rahatsızlığın görülme yaş oranı çocuk ve gençlerde ekseriyetle doğuştan başlayıp ergenlik periyodu hormonlar ve duygudurum göz önünde bulundurulduğunda fazlalaştığı görülmüştür. Araştırmaların ana temalarını göz önünde bulundurduğumuzda dürtüsel çocukların unsur kullanması haricinde birçoklarında günlük hayatlarının etkilendiği ve husus kullanmasıyla bir arada bu daha da fazlalaştığı gözlenmektedir. Çalışmalarda Dürtüsellik tanısı alan çocukların unsur kullanması sıklığı ile almayan çocukların içinde bir hipotez görülmektedir. Hipotezlerin bu oluşumunda unsur kullanması olan ve husus kullanması olmayan ergenlik periyodu çocuklarda günlük fonksiyon bozuklukları tam anlatımıyla okul ve aile hayatlarında sıkıntılar meydana gelmektedir.Verilerin toplanmasında, bir derleme makalesi olduğu için kaynakça da belirtilen kaynaklar, mecmualar, kitaplar ve alıntılardan yararlanılmıştır.
Anahtar Sözler: Dikkat Eksikliği, Hiperaktivite, Çocuk, Ergen, Dürtüsellik, Husus kullanması
ABSTRACT
In this review study, the frequency of substance use in children and adolescents diagnosed with Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) and Impulsivity was investigated. It has been observed that the age rate of this disorder generally starts from birth in children and adolescents and increases during puberty when hormones and mood are taken into account. Considering the main themes of the studies, it is observed that most of the daily lives of impulsive children are affected, except for substance use, and this increases with substance use. In studies, there is a hypothesis between the frequency of substance use in children diagnosed with impulsivity and children who do not. In this formation of the hypotheses, problems occur in school and family life in full expression of daily dysfunctions in adolescence children with and without substance use. Since it is a compilation article, sources, journals, books and quotations mentioned in the bibliography were used to collect the veri.
Key words: Attention Deficit, Hyperactivity, Child, Adolescent, Impulsivity, Substance Use
GİRİŞ
Dünya Sıhhat Örgütünün yaptığı araştırmalara göre dürtüsellik, davranış bakımından hem kendisini hemde diğerlerini düşünmeden yaratacağı sonuçları hesaplamayadan gerçekleştirilen içten ve dıştan uyarıcılara ani ve fevri karşılık veren bir bozukluk olarak tanımlanır. Bilhassa ergenlik sürecindeki bireylerde bu durum çoğunlukla görülmektedir. Uyarıcılara verilen hareketin uzun süredeki sonuçları o an için dikkate alınmadığı da gözlemlenmiştir. bir daha de genel olarak kavramı açıklarken farkında olmamız gereken kimi ayrıntılar bulunmaktadır. Dürtüsellik çok riskli yahut ortama uygun olmayan, uygun planlanmadan, olgunlaşmamış ve çoklukla istenilmeyen sonuçlara niye olan çeşitli davranışları kapsamaktadır. Dürtüsellik dikkatsizlik, sabırsızlık, heyecan arama, zevk arama, risk alma, ziyan görme ihtimalini düşük hesaplama ve dışadönüklük üzere özellikler ile kendini gösterir. Dürtüsellik ayrıyeten biroldukça psikiyatrik bozukluğun çekirdek belirtilerinden biridir (Hollander ve Evers, 2001:949-950). Dürtüsellik; kişinin hayatını her açıdan etkileme potansiyeli olan başka dış etkenlerle bütünleşmeyi sağlayan bir kişilik özelliği olarak açıklanabilmektedir.
İnsanoğlunun hayatta kalması için her ne kadar gerekli bir etken olsa da birey ve etrafındakilere ziyan verebilecek bir dürtünün engellenememesi uzmanlar tarafınca çoğunlukla görülen klinik bir rahatsızlık olmaktadır. (Yazıcı ve Ertekin, 2010).
Freud ise dürtüyü ruhsal olanla vücut içinde tam çakıştığı noktada bulunan, dışarıdan gelen uyarılmalardan meydana gelen uyaranın tersine vücut içi, devamlı akan ihtar kaynağı formunda söz edilmektedir. İçsel olanın dışa vurumu ve tıpkı vakit da dışa yansıması olarak betimlenmektedir (Freud, 1923).
Dürtülerimizle hayatta kalır, onları yönetmesini öğreniriz. Lakin bu bozukluğa sahip bireylerde endişe ve kuşku yerini adrenalin alır. Kendi haz doyumunu düşünür ve tehlikeleri hiçe sayarlar. Husus kullanmasıyla birlikte kişinin haz merkezi doyurulur ve rahatlama gelir. Husus kullanması dürtüsellerde özdenetim düzeneklerini tesirler ve kişinin hareket özgürlüğüne mahzur olmaktadır. Unsur kullanım sorunu biyolojik olması birlikteinde şahsi, ruhsal ve kalıtım olarak bir yapı oluşturmaktadır. Dürtüsel davranışlar üç boyutta ele alınmıştır. Bunlardan birincisi davranışların kararınu dğşünmeden eldeki var olan ayrıntıları kullanmamaktır. İkincisi; sonda elde edilecek büyük ödül yerine o an haz verecek küçük mükafattan vazgeçmemektir. Son olarak üçüncüsü; yerleşmiş ve davranış kalıpları ortasında yer alan davranışları baskılayamamaktır. Bu üç boyut bir ortada değerlendirildiğinde, dürtüselliğin değişen çevresel şartlarda, muhakkak bir maksat arayışına durumu kıymetlendirme ve bu duruma esnek olarak karşılık verme yeteneğini aksattığı söylenebilir (Torregrossa ve ark., 2008:254). Literatüre baktığımızda dürtüsellik ve unsur kullanması içinde pek hayli çalışma görülmektedir. Çalışmaların birçoklarında dürtüsellik ile husus kullanması içinde bir bağlantı olduğu saptanmıştır. Ana niçinleri çocukluk ömür hikayeleri yahut biyolojik olabilmektedir. Dürtüsellik fazlaca boyutlu bir kavram olması yanı sıra nörolojik ve psikiyatrik biroldukca hastalığın ana bileşenini oluşturmaktadır. (Horn et al., 2003).
Dürtü Denetim Bozukluğu DSM5-TR’ de önemli saldırgan dürtülerine karşı koyamadığı için mala yahut cana ziyan verme üzere pek fazlaca farklı epizodlardan kelam edilmiştir. Bu davranışlarda dışa vurulan saldırganlığın ile psikososyal tesirleri orantısızdır. Bu duygudurum epizdodları öbür bir kişilik bozukluğu hastalığıyla açıklanamaz yahut genel tıbbi bir durumun fizyoloik tesirine bağlı değildir.
Öteki Yerde Sınıflandırılmamış Dürtü Denetim Bozuklukları
DSM-IV-TR’de “başka yerde sınıflandırılmamış dürtü denetim bozuklukları” başlığı altında gruplandırılmışlardır. DSM-IV-TR’ye göre burada yer alan bozukluklar; aralıklı patlayıcı bozukluk, kleptomani, piromani, patolojik kumar oynama ve trikotillomani’dir. Bu bozukluklar haricinde yer alan ve dürtüsellik gösteren öbür bozukluklar “başka türlü isimlendirilemeyen dürtü denetim bozuklukları” başlığı altında birleştirilmiştir. Bu bozukluklara sahip şahısların özellikleri şunlardır:
1. Kendileri yahut diğerleri için ziyanlı olan birtakım hareketleri gerçekleştirme hazlarına yahut dürtülerine karşı koymayı başaramazlar. Hareket geçmekte planlı ya da plansız olabilirler.
2. Eylemdilk evvel gitgide artan bir tansiyon, ıstırap ve tasa duygusu yaşarlar.
3. Hareketi yapmaktan dolayı bir tatmin ve rahatlama duygusu gelir. Yapılan aksiyondan daha sonra suçluluk ya da pişmanlık hissedebilir ya da hissetmeyebilirler.
Dürtüsel davranışların ağır biçimde artması, beyin sarsıntısı, zihinsel yapının bozulması ayrıyeten inhibitör denetim fonksiyonelliği ziyan görmesi kararı ortaya çıkmaktadır. Bu durum nöropsikoloji ve kognitif nörobilimde de yer alan disinhibisyon terimi ile de benzeşmektedir. Dürtüselliğin bir grup olumlu tarafları vurgulanmasına rağmen genel olarak bilhassa ergenlik periyodundaki birey için şiddet ve suça eğilim vb. üzere çeşitli toplum tarafınca uygun görülmeyen davranışlarla ilgili fonksiyonel olmayan bir temel oluşturmaktadır (Verdejo et al., 2008).
Dürtüsel agresyonlar; kasıtlı yapılan yahut daha evvel planlanmamış, kendine ya da bir diğerine sözel yahut fizikî agresif davranışlardır. Dürtüsellik bir yatkınlıktır (predisposition). Yani dürtüsel olmak tek bir hareketten çok bir davranış örüntüsü olarak isimlendirilir. Şuurlu olarak hareketin sonuçlarını tartmaya fırsat vermeden yapılan süratli ve planlanmamış hareketlerdir. Bu özelliği göz önünde bulundurduğumuzda dürtüselliği planlayarak ortaya çıkaran davranışlar olan kompulsif davranışlar ve bozuk yargılamadan ayırır. Bu bilişlere rağmen dürtüselliğin hala anlaşılır ve kapsamlı bir açıklama ve ‘normal ile hastalık’ boyutu içindeki sonlar kesin değildir. Dürtüsel olmak yahut bu davranışları sergilemek evvela çocuklukta fark edilebilmektedir. Dürtüsel olmak yahut dürtüsellik organiktir. Prefrontal korteks ve orbitofrontal korteks baskılanmanın denetimi, karar verme ve karşılık seçme süreçlerinde vazife alır. Orbitofrontal korteks kişinin aksiyonlarının sonuçları hakkındaki mevcut bilgiler temelinde davranışı yönlendirmede esas rol oynar. ötürüsıyla frontal lob hasarı olan şahıslarda dürtüsellik sık gözlenir. Dürtüsellikte rol alan ana nörotransmitterler ise serotonin, dopamin, noradrenalin, glutamat ve GABA’dır. Bilhassa beyin serotonin seviyelerindeki azalmanın davranışın baskılanmasını azalttığı belirtilmiştir. (Özdemir ve ark., 2012: 293-314) Doğuştan getirilen bir grup özelliklerin serotonin ve dopamin ile etkileşime girerek dürtüsellik seviyesini belirlemede değerli birer faktör olduğu üzerinde durulmaktadır (Robins, 2005). Doğuştan gelen denetim bozukluğuyla birlikte ailede öğrenilen birtakım davranışlar karşısında bu pekişmektedir. Anne ve babanın tavrı dürtüsel çocuk ve gençlerde değerli rol oynamaktadır. Çocuklar için her ne kadar etraf dediğimizde akla birinci vakit içinderda arkadaş kavramı gelse de, en yakın çevreyi oluşturan şahıslar aile bireyleridir. Ebeveyn çocuğun etkileşime geçtiği ve gelişim periyodunda toplumsallaştığı birinci kişi olmaktadır. Çocuğun kişilik yapısına baktığımızda ebeveynin tavır ve kıymet yargıları görülmektedir. Ebeveyn, çocukların ve ergenlerin gelişmesi ve değişmesinde yadsınamaz bir değeri olduğu açıkça ortaya konulmaktadır (Fisher & Rush, 2008).
Moeller ve arkadaşları (2001) dürtüselliğin değerlendirilmede üç metot kullanmıştır:
1. Davranışsal Laboratuar Ölçümleri
2. Özbildirim Testleri
3. Olaylarla bağlantılı Potansiyeller
Dürtüsel Denetim Bozukluğu Ve Ergenlerle İlgili Yapılan Bir Çalışma
Öner ve arkadaşları (2012) araştırmasında Türkiye’de eğitim goren lise öğrencileri içinde ve 13-18 yaş aralığındaki gençlerle çalışmıştır. Bu araştırmada Ulusal Eğitim Bakanlığı’na (MEB) bağlı 6.294 okul ve 3.028.092 öğrenci Türkiye İstatistik Kurumu tarafınca seçilmiştir. Data toplama aracı için özel bir anket geliştirilmiştir. Ergenlerin gösterdiği dürtüsellik belirtileri ve ruhsal meseleler bu çalışmayla ortaya konmak istenmiştir. Araştırmada ebeveyn eğitim seviyesi, iş ve ekonomik durumu, yaş, anti toplumsal davranışlar, fizikî şiddete uğrama ve husus kullanması durumu denetim edilmek istenmiştir. ondan sonrasında tek bir dürtüsellik belirtisinin varlığının fizikî şiddet uygulama, sık sigara içme, sık alkol kullanması, unsur kullanması, kendine ziyan verme davranışı, silah taşıma, çete üyeliği, münasebet meseleleri, akademik başarısızlık ve gencin kendi ruhsal durumunu olumsuz görmesi riskini bariz olarak gençlerde arttırdığı gözlemlenmiştir. Araştırma kararında ergenlerin verdiği karşılıklara bakılarak dürtüsellik belirtilerinin sayısı arttıkça riskin de artığı görülmüştür. Son olarak davranış meseleleri, ilgi, akademik meseleler, unsur kullanması ve dürtüsellik içinde birfazlaca ortak bağ saptanmıştır.
pek fazlaca araştırmaya nazaran çocuk ve gençlerde evvela ailenin daha sonra çevresel faktörlerin tesirine bakılmıştır. Ebeveyn kavramını ele almak, ergeni anlamaktaki değişmeyen birinci kural olarak görülmektedir. Değişim sürecindeki ergenin anne ve babayı nasıl algıladığı büyük ehemmiyet taşımaktadır. Genç bireyin hayatın birinci senelerından başlayarak rol model olarak gördüğü anne baba davranışları emsal özellikler taşımaktadır. Ama ilerleyen devirlerde genç için bu durum değişebilmektedir (Parman, 2006). Ailenin sosyoekonomik, kültür, okuma yazma seviyesi ve kalıtımsal hastalığa yatkınlığı büyük ehemmiyet taşıyan faktörlerdendir. Dürtü denetimi olmayan çocuk ve gençlerde haz unsuru onlar için vazgeçilmez ve karşı konulamaz olup bedene ve benliğe doyum sağlayacak heyecanların peşinden sarfiyatlar. Bu dürtü hazları doyurma dileği tehlikeli hayat örüntülerine yol açmaktadır. Bilhassa ergen yaş kümelerinde bu sık görülmektir. Ergenlik çocukluktan yetişkinliğe geçiş devrinin yanı sıra bedensel, cinsel ve bilişsel değişimlerden başlayarak ebeveynlerinden, öbür aile üyelerinden, toplumsal etraflarından ve okuldan etkilenerek kişilik ve toplumsal davranışta fark edilir seviyede değişimi içermektedir (Gander & Gardiner, 2007). Gençler bilhassa ergenlik devrinde şiddet eğilimi ve dürtüsel davranışlar göstermektedir. Dürtü denetim bozukluğu olan ergenler, genç kümeleri ortasında ilişiklik ararken akranlarıyla sonunu düşünmedikleri davranışlar sergileyebilirler. Bilhassa çocuk ve ergenlerin akran kümesine dahil olma muhtaçlığı onların hayatlarını etkileyecek hırsızlık, taciz, akran zorbalığı ve unsur berbata kullanması üzere yollara başvurduğunu göstermektedir. Günümüzde bilhassa dürtüsel gençlerde husus berbata kullanmasın arttığı gözlemlenmektedir.
Husus Berbata kullanması ve Bağımlılık
Unsur berbata kullanması, daima alkol/madde kullanması ile kişinin iş, konut, okul ile ilgili sorumluluklarını tam olarak yerine getirmesinde birtakım eksiklikler ortaya çıkar. Husus, tehlikeli durumlara ve çeşitlili meselelere yol açacak biçimde tekrar yeniden kullanılmaktadır. Yasal sıkıntılar yaşanabilir. Toplumsal ve beşerler ortası bağlantılarda problemler yaratmasına karşın kişi alkol/madde kullanmasına devam etmektedir. Husus kullanması yanı sıra bağımlı olmak bir hastalıktır. Bağımlılığın biyolojik, toplumsal ve davranışsal boyutları vardır. Bağımlılığı anlamada her boyut tıpkı derecede değerlidir. Bağımlılık düzelebilen fakat alkol yahut unsur tekrar kullanıldığında nüks eden bir hastalıktır. Bağımlı kişi alkol/madde kullanmayı bıraktıktan daha sonra tekrar alkol/madde kullanmaya başlarsa fazlaca kısa vakitte eski kullandığı husus dozuna ulaşacaktır ve kısa bir vakitte bıraktığı noktaya geri dönecektir. Bu niçinle bağımlı kişinin daha sonra az da olsa yeniden alkol/madde kullanmaya başlaması sakıncalı olacaktır. Lakin biroldukca bağımlı bunun farkında değildir ve az kullanabileceğini düşünerek kendini deneme maksadı ile yeniden husus kullandıkları saptanmıştır. Bağımlılığın gelişimi, alkol/madde kullanma müddetine, kullanan kişinin kişilik özelliklerine, unsurun cinsine ve saflık oranına göre değişmektedir. Her unsurun bağımlılık potansiyeli farklıdır. Alkol yahut unsur kullanan kimi çocuk, ergen yahut yetişkinlerde birden çok husus kullandığı da gözlemlenmiştir. Lakin genelde kullandıkları hususlardan biri ‘’tercih maddesi’’dir.
BAĞIMLILIK YAPAN HUSUSLAR
Sınıflandırma
Tütün
Alkol
Esrar
Antikolinerjikler
Opioidler
Sedatif hipnotikler
Halüsinojenler
Uyarıcılar
Uçucular
Tütün
Yanan tütün, kül haricinde üç kıymetli öğe oluşturmaktadır; bunlar katran, nikotin ve karbonmonoksittir. Tütün kullanması kalp ve teneffüs sisteminde fazlaca ağır hasarlar bırakabileceği üzere kanser olma riskini fazlaca fazla arttırmaktadır. Çocuk ve gençlerde tütün kullanması rastlanan en hayli sık unsur kullanım tipidir.
Alkol
Esrar
Akciğerde kansere ve bronşite niye olduğu saptanmıştır. Sigara ile karşılaştırıldığında ise beş kat daha yüksektir. Panik, kaygı, kuşku hali ortaya çıkmaktadır. Bellek bozukluğu ve konsantrasyon kaybına yol açar. Erkeklerde testosteron seviyesini azalttığı saptanmıştır. Kronik kullanıcılarda ise ortaya çıkan motivasyon yokluğuyla seyreden bir tablo tanımlanmıştır. Apati, amaca yönelik aktiflik kaybı, yeni problemleri çözme yeteneğinde kayıp gözlenmektedir. Yüksek doz esrar kullanmasında paranoid hezeyanlarla karakterize psikotik bir tablo görülebilir. Çok yüksek dozda alındığında ise konfüzyon ve şuur kaybıyla giden toksik deliryum gelişebilmektedir. Şayet psikotik seyir barizse, düşük düz antipsikotik ilaç başlanabilmektedir. Esrarın fizikî bir yoksunluğu yoktur. Lakin alınmadığı vakit yerinde duramama, sonluluk, huzursuzluk, gerginlik, uykusuzluk ve iştah kaybı gözlenmektedir. Bağımlılık düzeyi düşüktür.
Antikolinerjikler
Opioidler
Bağımlılık davranışını besleyen reseptör agonist reseptörlerdir. Bu reseptörün iki alt tipi vardır: insan vücudunun kendi ürettiği opioidler olan enkefalinlerin de bağlandığı, fazlaca sıkı bir bağlanmanın gerçekleşmediği ve berbata kullanılan pek epey opiyatın sıkıca bağlandığı reseptörler olarak isimlendirilmektedir. Reseptörlerin çeşitliliğinden, bağımlılık tedavisinde de yararlanılmaktadır.
Eroin: Morfin doğal yollardab elde edilen bir opioid çeşididir. Açık kahverengi toz formundadır. Eroin, afyon haşhaşı bitkisinin asit anhdritle süreçten geçirilmesiyle elde edilir. Beyaz, toz, peynir isimleriyle da anılmaktadır. Sigaraya sarılarak, buruna çekilerek, alüminyum folyo üstünde ısıtılıp buharı içe çekilerek ve intravenöz yolla kullanılmaktadır. Alındıktan kısa bir süre daha sonra tesir göstermeye başlamaktadır. Tesiri 4-6 saat sürmektedir. Bu niçinle günde en az iki kere kullanılması gerekir. Öfori, ağrı hissinin kaybı, kalp ve teneffüs suratında yavaşlama, yüz kızarması, kan basıncında artma görülmektedir. Pupiller daralır. Kusma ve konstipasyon oluşmaktadır. Konuşma yavaşlar, vücut ısısı düşer ve karında orgazm gibisi kramplar görülmektedir.
Pnömoni, tüberküloz eroin kullananlarda sık görülmektedir. Eroin burun septumunda delinmelere yol açabilmektedir. İntravenöz kullanımla önemli sıkıntılar gelişmektedir. Bilhassa hepatit, HIV üzere enfeksiyonlar bulaşabilmektedir. Septisemi ve septik emboli oluşmaktadır. Enjeksiyon yerinde hiperpigmentasyon gözlenmektedir. Apse, gangren, vaskülit, enfektif endokardit gelişebilmektedir. Yüksek doz alındığında ise teneffüs güzelce yavaşlar ve kome gelişir. Pulmoner ödem gelişebilmektedir. Yoksunluğu son dozu takip eden 6-8 saat ortasında ortaya çıkmaktadır. Tolerans epeyce süratli gelişmektedir. Bağımlılık düzeyi çok yüksektir.
Sedatif hipnotikler
Halüsinojenler
Gözle görülür tesirlerinde ise görsel halüsinasyon, renklerde sertleşme, depersonalizasyon, derealizasyon, yönelim bozukluğu, kuşku, öfori, anksiyete, panik, kan basıncında artma gözlemlenmiştir. Sinestezi ve paresteziler ortaya çıkmaktadır. İnançlı ve rahat bir ortamda alındıkları vakit olumlu tesirler yaratırken, karşıtı durumlarda çok olumsuz tablolar da yaratmıştır.
Panik atak, depresyon, paranoid hezeyanlar, konfüzyon, intihar teşebbüsleri, pupillerde genişleme ortaya çıkmıştır. Hezeyan ve halüsinasyonlar ile derealizasyon tablosu eşlik ettiğinde psikoz ile karşılaşılmaktadır. Toleransı yavaş gelişmektedir, bağımlılık potansiyelinin ise düşük olduğu saptanmıştır.
Uyarıcılar
Kokain: Çoğunlukla Güney Amerika’da yetişen koka ağacından elde edilmektedir. Beyaz renklir bir tozdur. Kok ya da buz olarak isimlendirilir. Crack ise kokain kullanıına hazır yüksek potensli bir formudur. Kokain çoğunlukla buruna çekilerek kullanılır. Sigara üzere sarılarak ya da buharı içe çekilerek kullanılmaktadır. İntrevenöz yolla tek başına ya da eroinle birlikte yahut vagina, penis, rektum içine konarak da kullanılmaktadır.
Uyarıcı tesiri göstermektedir. Tesiri alındıktan daha sonrasında başlar, fakat tesir yarım ila bir saat ortasında sonlanır. Öfori, kendini güzel hissetme, canlılık, haz hissinde artma, anksiyetenin kaybolması, kendine itimat artışı, cinsel aktivitede artış gözlemlenir. Pupiller genişler ve ağır terleme yaşanır. Vücut ısısı ve kan basıncı artar.
Yan tesirlerinde ise paranoid tablolar ortaya çıkabilir yahut psikoz gözlenebilmektedir. Saldırgan davranışlar sıkça görülmektedir. Cilt altında böceklerin dolaştığını duyumsayan bir kişi cildine ziyan verebilir. Genç şahıslarda miyokard enfarktı, ani vefatlar ve akciğer ödemi gözlemlenmiştir. Seyrek olarak ise ağız yoluyla kullanıldığı takdirde barsakta gangrenler oluşturmaktadır. Bağışıklık sisteminin bozulmasına bağlı enfeksiyonlar sık görülmektedir. Kokain uzun müddet buruna çekilmesi halinde burunda mukoza ve kıkırdak dokusunun deformasyonuna niye olabilmektedir. Yüksek doz alındığında epileptik nöbetler, hipertermi, kardiyak aritmi, teneffüs paralizisi ve mevt görülmektedir. Hipertansiyon, ajitasyon, diaforez, taşikardi ve deliryum gözlemlenmektedir. Kokaine bağlı psikoz tabloları görülebilmektedir. Kokain tesiri geçtiği takdirde fazlaca şiddetli bir depresyon, anksiyete, irritabilite ve sakinlik hali yaşanmaktadır. Toleransı epey süratli gelişmekte ve bağımlılık potansiyeli ise yüksektir.
Amfetamin(Efedrin, Captagon):
Amfetaminler çoklukla kapsül ya da tablet biçiminde olmaktadır ve ağız yoluyla alınmaktadır. Amfetaminlerin damar yolu ile kullanması da görülmektedir. Türkiye’de amfetamin ve türevlerinin kullanması yasal değildir. Lakin yasal olmayan yollarla getirilmektedir. ‘Speed’ olarak isimlendirilmektedir. Uyarıcı, zihin açıcı, performans artırıcı ve zayıflatıcı tesirleri saptanmıştır. Hipertansiyon, damarda fibroid nekroz ve kronik kullanım ile paranoya görülmektedir. Saldırganlık, hezeyan, şiddet davranışı, yönelim bozukluğu, deliryum, kardiyak aritmi, baş ağrısı, konvülsiyonlar, serebrovasküler hastalıklar, subaraknoid kanama, koma ve mevt olasılıkları yüksektir. Tesirleri kokaine nazaran epey daha uzun sürmektedir. Bu husus kullanmasında problem, mutsuzluk, çökkünlük, hareketsizlik, kabuslar, fazla ahenge, baş ağrısı, terleme, intihar teşebbüsleri gözlemlenmiştir. Belirtileri 2-4 gün ortasında en yüksek düzeye ulaşmaktadır. Tolerans aralığı orta seyirdedir, bağımlılık oluşma riski ise ortadır.
Ectasy: Metilen dioksi metamfetamin ismi verilen bir amfetamin cinsidir. Tesir unsurları hem amfetaminlere tıpkı vakitte halüsinojenik hususlara benzemektedir. Üstünde kuş, fil, tavşan, hayalet üzere fotoğraflar bulunan tabletler biçiminde satılmaktadırlar. ‘Beyaz Kumrular’ olarak isimlendirilmişlerdir. Ağız yoluyla alınmaktadır ve eğlenme niyetli gece gazinolarda alınlığı ön görülmektedir. Bu unsur alındığı an 20 ila 60 dakika ortasında tesirini göstermektedir ve tesiri 4 ila 6 saat içinde sürmektedir. Hareketlilik, canlılık, güç artışı, karşı cinse yakınlık, inanç duygusu ve algı da değişimler görülmektedir. Husus kullanması yan tesirlerinde vücut ısısında, kan basıncında ve nabız suratında artma, sıvı kaybı, pupişşerde daralma, terleme, ectasy kullanmadan hiç bir zevk alamama ve uyum bozukluğu görülmektedir. Karaciğer yetmezliğine sebep olabilmektedir. Ectasy kullananlarda dehideatasyon, vücut ısısında artış ve içerisindeki katkı unsuruna bağlı ani vefatlar görüldüğü belirlenmiştir. Boşluk duygusu, yorgunluk, baş dönmesi ve baş ağrısı üzere yoksunlukları görülebilir. Bağışıklık derecesi düşüktür ancak toleransını orta geliştirdiği kanıtlanmıştır.
Uçucular
Üstte sıralanmış olarak husus çeşitleri yer almaktadır. Dünya sıhhat örgütü husus bağımlılığı literatüründe geçen bu hususlar çocuk, ergen ve yetişkin bireylerde bağımlılığa sebep olmakta ve tesirlerini ömür boyunca hissedilmektedir.
Günümüz kaidelerinde kimi unsurlara ulaşmak, haz duymak ve denemek daha kolaya indirgenmiştir. Bilhassa husus berbata kullanması yaş oranının düşmesi bu saydığımız faktörlerden pek etkilenmektedir.
Dürtüsellik ve Unsur kullanması
Husus kullanması tam manasıyla dürtüsel bir davranış denilmeyecek kadar karışık ögeler içermektedir. Husus berbata kullanması için planlı olmayı ve emel doğrultusunda gitmek gereklidir. Fakat tasa, aile ve etraf faktörlerine cevap olarak kişi sonuçlarını düşünmeden çabucak maddeyi alır. Bir defa unsur kullanan beşerde bağımlılık gelişmeye başlar ve tekrar alma maddeyi kullanma isteği olacaktır. Dürtüselliğin en azından birtakım bireylerde husus kullanması ile bağlı olduğu düşünülürse, dürtüsel davranış gösteren bireylerde unsur kullanmasının pek fazla olması gerekir. Braddy ve arkadaşlarının çalışmasında dürtüsel şiddete başvuran suçlularda, kundakçılarda ve aralıklı patlayıcı bozukluğu olan bireylerde husus kullanması ve bağımlılığının genel popülasyona göre yüksek olduğu belirlenmiştir. (Özdemir ve ark., 20212: 293-314)
Unsur bağımlılığı görülen şahıslarda dürtüsellik oranı yüksek olarak saptanmıştır. Bilhassa tek husus yerine fazlacalu husus kullanan dürtüsellik daha fazla görülmektedir. Davranış ölçümleri kullanılan çalışmalarda husus kullanan bireylerin anlık mükafatlar daha küçük olsa da bir daha de daha fazla tercih edildiğini göstermiştir. Davranış bozuklukları ve dürtüsellik ile unsur berbata kullanması içinde açık bir alaka vardır ancak dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) içinde hayli daha az bir münasebet vardır. Birtakım çalışmalarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda unsur berbata kullanması daha fazla görülmektedir. Başka çalışmalarda ise dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tek başına husus kullanması riskini arttırmadığı dürtüsellik ile birlikte görüldüğünde bu riskin arttıdığı argüman edilmiştir. Dürtüsellik faktörünün unsur kullanmasında niye mi yoksa sonuç mu olduğu çabucak hemen kanıtlanmamıştır.
Husus kullanım bozukluğu olanlarda, ASKB, BKB üzere teşhisler ve intihar riski üzere dürtüsellikle bağlantılı durumlar gençlerde daha sık beraberlik göstermektedir. Dürtüsellik ergenlik hormonel yapısına bakıldığında en üst davranış bozukluğu görülen insan gelişim alanıdır. Ergenlik çağındaki bireylerin husus kullanmasına yatkın olduğu araştırmalar kararında ortaya konulmuştur. Değişen duygudurum ve stabilite sağlayamayan bireylerde ruhsal durumlarda unsur kullanmasına başvurdukları ve aileden uzaklaşma, etrafa yabancılaşma, huzurluk ve davranım bozukluklarıyla devam eden bir hayatları oluşur. Dürtüsel bireylerin bu değişken duygudurum tablosuna husus berbata kullanım ve dikkat eksikliği de eklendiğinde günlük fonksiyon kaybı, okul ve iş problemleri, aile ve etrafla sorunlar görülebilir. Ergenlik yaşantılarında bu durum çevresel faktör olan arkadaşlara ilgi duyma konusunda artış göstermektedir. Aile yapısı bozuk yahut parçalanmış ergenlik hallerinde bu sık rastlanır. Yapılan araştırmalarda dürtüsel bireylerin ergenlikte husus kullanım alışkanlığı vakitte riskinin daha fazla olduğunu gstermektedir. Bu oran erkeklerde daha sık, kızlarda ise orta seyirde seyretmektedir. Erkeklerde daha sık görülmesi adrenalin, motorlu araçlarla çok sürat yapma ve unsur kullanması fazlalığı olarak görülmekte kızlarda ise bu oran intihar, saldırganlık ve öfke olarak artış göstermektedir.
TANIMLAR
Dikkat Eksikliği: Çocuk, ergen yahut yetişkinlerde dikkat dağınıklığı, odaklanma ve dikkaette sürdürebilirliğin eksikliğiyle olan mental rahatsızlıktır.
Hiperaktivite: Elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp dururar. Sınıfta ya da oturması beklenen başka durumlarda oturduğu yerden kalkabilirler yahut uygunsuz olan durumlarda koşturup durur ya da tırmanır. (gençlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk hisleri ile sonlu olabilir)
Dürtüsellik: İmpulsivite (dürtüsellik) sorulan soru tamamlanmadan karşılığını yapıştıran çocuklardır. Birçok vakit sırasını beklemede kuvvetliğü vardır. Oburlarının kelamını keser ya da yaptıklarının ortasına girer (mesela diğerlerinin konuşmalarına ya da oyunlarına burnunu sokar).
Çocuk: Çocuk, bebeklik ve ergenlik çağları içindeki insan. Çoklukla konuşma ve yürüme kabiliyetleri kazanıldıktan daha sonra çocukluğun başladığı; cinsel gelişmenin başladığı ergenlik devri ile bir arada çocukluk periyodunun bittiği kabul edilir.
Ergen: Ergen yahut adolesan, çocukluk ile yetişkinlik devri içindeki fizikî, cinsel, toplumsal ve psikososyal geçiş devrindeki kişidir. bu vakitte görülen fizikî ve cinsel gelişim ergenlik devri olarak isimlendirilir.
Husus kullanması: Bedenin fonksiyonlarını olumsuz istikamette etkileyen hususların kullanılması, bundan dolayı ziyan görüldüğü hâlde bu hususların kullanmasının bırakılamamasıdır. Bağımlı, husus kullanmasına orta verdiğinde mahrumluk belirtileri yaşar. vakit içinde unsur kullanım sıklığını ve dozunu artırır.
Bu araştırmanın gayesi; dürtüsellik görülen çocuk ve ergenlerin husus kullanım bozukluğuyla birlikte eşlik eden hormonel dalgalanmaları, davranış bozuklukları, toplumsal münasebetleri ve hayat standart ölçülerinin düşmesini yahut etkilenmesini araştırmaktadır. Dürtüsel belirtiler göstermeyen yahut tanısı konmamış çocuk ve ergenlere kıyasla bu teşhis konduktan daha sonra unsur kullanma oranının artıp artmadığını gözlemlemek ve bu çalışma doğrultusunda içindeki farklılık düzeylerini belirtmek için araştırılmıştır. Bu hipotezler göz önünde bulundurulduğunda aşağıdaki sorulara karşılık aranacaktır.
Dürtüsellik tanısı almış çocukların ve ergenlerin almamış olan çocukların ve gençlerde unsur kullanım bozukluğuna yatkınlığı düzeyinde farklılık var mıdır?
Unsur kullanım bozukluğu olan bireylerin geçmiş ömür çocukluk ve ergenlik örüntülerinde dürtü denetim bozukluğu sebebiyle mi unsur kullanım bozukluğu hayatıştır?
Örneklem
Bu makaleminin formülü on üç makale, sekiz tez ve iki kitaplardan yararlanılarak derleme çalışması olmasıdır. Dürtüsel tanısı almış pek fazlaca çocuk ve ergenlik yaşlarını kapsayan bu makale derlemesinde örneklem kümelerinden sıkça yararlanılmıştır.
SONUÇ
Biroldukça bozuklukta dürtüsellik anahtar rol oynadığı ve tedavi yaklaşımında kıymetli olduğu için, biyolojik ve ruhsal araştırmalar boyutsal yaklaşımı önerir. (Özdemir ve ark., 2012: 293-314) Çocuk ve ergenler içinde görülen dürtüsellik ve riskli davranışlar husus bağımlılığı seviyesini, bireylerde ve toplumlarda temeli değerli sıkıntılara yol açmaktadır. Dürtüsellik ve riskli davranışların unsur kullanmasında daha yaygın olduğu araştırmalarda görülmektedir. Dürtüsel davranışlarda bulunan kız ve erkek çocuklarında ise fark vardır. Bilhassa Dürtü Denetim Bozukluğu teşhisi konmuş gençlerde daha sık görüldüğü cinsiyet ayrımı olarakta erkeklerde daha sık ve tehlikeli davranışlar sergilendiği saptanmıştır. Dürtüsel erkek davranışlarında husus bağımlılığı yanı sıra toplumsal cinsiyetinde göz önünde bulundurulduğunu var iseyarak cinsel istismara yatkınlık ve bilhassa okullarda otoriteye ve kurallara terslik görülmektedir. Çocuk ve gençlerde husus kullanması eğilimleri, çocukluk çağı travmatik yaşantıları, psikiyatrik hastalık şiddeti cinsiyetler ortası farklılık gösterebilmektedir. Tedavi sürecinde bu farklılıkları göz önünde bulundurmak faydalı olacaktır. (Yıldız ve ark., 2020: 190-202). Çalışmalar çocukluk ve ergenlik çağı Dürtü Denetim Bozukluğu’na sahip bireylerin unsur bağımlılığına eğiliminin ve riskinin fazla olduğunu sunmaktadır. Bunlardan biri sigara oburu ise alkol unsur kullanmasıdır. Bu derleme çalışmasında çocukluk ve ergenlik çağı bireyler ve husus kullanması içindeki riski ve münasebeti araştırılmıştır. Ülkemizde unsur kullanması son senelerda çocuk ve gençlerde artış olduğu bu hususun birinci sırasında ise ulaşılabilirlik açısından da en kolay olan tütün eseri sigaradır. Araştırmalar gösteriyor ki sigara içme oranı son 10 yılda pandeminin tesiriyle gençlerde en üst düzeye ulaşmıştır. Ergenlik devri unsur kullanmasında en kıymetli yaş aralığına sahiptir. Bu yaş kümeleri içinde akran kümesine dahil olma ve ilişiklik duygusu göz önünde bulundurulduğunda unsur kullanma yahut deneme oranı daha sık görülmektedir. İlişiklik duygusu alamamış ve kişiselleşme evresine yeni adım atmış ergenlerin aile örüntüsü ve yapısı da çok kıymetlidir. Aile ihmal ve sorumsuzluk hisleri ergenleri akranlarına daha fazla yöneltmekte ve makus arkadaş kümesi vasıtası ile husus birinci kullanması yahut alışkanlığı kazanılmaktadır. Ailenin bu evrede rolü epey değerlidir. Bu bağlamda ebeveynin alkol-madde kullanıyor olması, çocuğunu ihmal etmesi, parçalanmış aile, aile içi çatışma yaşanması bir daha husus kullanım riskini arttırdığı tespit edilen faktörlerdendir. (Yıldız ve ark., 2020: 190-202). Ülkemizde husus bağımlılığı ile gayret konusunda olumlu gelişmeler olmaktadır ancak bu gelişmelerle bir arada de bilimsel temelden de mahrumdur. Ailenin riskli faktörleri açısından bilgilendirmek ve gerekirse eğitim sürecinden geçmesi uygun olacaktır. Aileleri temelden bilgi yoksunluğu olan dürtüsel çocukların unsur bağımlılığına eğilimi ve deneme oranı daha fazladır. Ailesi olmayan ve sığınma konutlarında yahut çocuk esirgeme kurumlarında kalan çocuk ve ergenlerin unsur kullanmasına ve suça yatkınlığı yapılan çalışmalarda gözlemlenmektedir. Sokakta yaşayan çocuk ve ergenler en büyük risk faktörüdür. Hususa ulaşım kolaylığı ve aile yapısı olmamasından dolayı bilhassa ergenler ziyanlı husus kullanım riski arasındadirler. Unsur kullanmasıyla birlikte intihar oranları da fazlalamış ve suça eğilim artmıştır. Okul ve iş hayatı kapsamında ise randıman düşmektedir. İlaç kullanması olan ve günlük hayata adapte olmakta zorlanan dürtüsel bireyler unsur kullanmasıyla birlikte daha agresif ve patlayıcı hareketlere sahip olurlar. Husus yoksunluğu onlar için diğer bir dürtüsel atak üzere gelebilir. Çalışmaların bir birçoklarında husus kullanması olan dürtüsellik seviyesi bireylerin öteki sağlıklı seviyedeki kümelere nazaran husus kullanım riskinin daha yüksek olduğu kanıtlanmıştır. Bu üzere sonuçlardan yola çıkılarak dürtüselliğin unsur kullanmaya yatkın hale getirmesi biçiminde yahut husus kullanmasının dürtüsel davranışları arttırdığı da gözlemlenmiştir. Kimi bulgularda dürtüselliğin husus kullanmasında tesirli bir faktör olacağını belirttiği üzere kesin bir cevap alınamadığı da bilinmektedir.
Ülkemizde çocuk ve ergenler için husus bağımlılığı kaspsamında ayakta ve yatarak tedavi muhtaçlıkları kâfi düzeyde değildir. Tedavi kapsamında ise çocuklarda ve gençlerde husus bağımlılığı tedavi merkezi ÇEMATEM (Çocuk Ergen Unsur Bağımlılığı Tedavi Merkezi) husus kullanmasını önlemek gayesiyle rehabilite edici tıbbi ve psikososyal dayanak kurumudur. ÇEMATEM çocuk ve ergenler için psikoterapiler, danışmanlık hizmetleri, sportif faaliyetler ve kültürel faaliyetler olmak üzere husus kullanmasını önleyici pek hayli hizmet vermektedir. Ama husus kullanması olan çocuk ve ergenler için bu kurumların sayısının yetersiz olduğu açıkça ortadadır. Bu kurumların sayısını arttırmalı çocuklar ve ergenler içinde önemli bir risk etkeni olan dürtüsellik ve riskli davranışlara yönelik esirgeyici programlar arttırılmalıdır.
TEKLİF
Bu derleme araştırması 2021-2022 yılları içinde okul çağı 7 yaş çocuk ve ergenlerde 18 yaş içindeki bireylerden oluşmuştur. Derleme çalışması olduğu için literatür makale, mecmua ve kitaplardan yararlanılmıştır. Çalışmada 7-18 yaş ortası Dürtü Denetim Bozukluğu tanısı alan ve unsur kullanmakta olan çocuk ve ergenlerin derlemesi ile sonludur. Bu sonluluklar çerçevesi genişletildiği takdirde daha güzel sonuçlar ve bulgular elde edileceği var iseyılmaktadır.
Günümüz yaşantısı teknolojisi ile birlikte çocuk ve ergen davranışlarında gözle görülür bir farklılık gözlemlenmiştir. Bu davranışlar oyun bağımlılığı, teknoloji bağımlılığı ve husus berbata kullanım üzere çeşitleri kelam konusudur. Hayat kalitesini etkileyen en büyük faktörlerden biri de husus berbata kullanım hikayesidir. Dürtüsellik ile birlikte unsur kullanması görülen ergenlerin aile ihmal ve istismarları da göz önünde bulundurulmalıdır. Bu üzere durumlarda ergenler toplumsal (arkadaş) etrafına daha fazla kıymet vermektedir ve kabul görmek için bu cins husus kullanması ortasında yer alabilmektedir. Dürtüsellik ve unsur kullanması beraberinde davranışlarını denetim edemeyen gençlerde akran zorbalığına kadar varan davranışlar görülmektedir. Çocuk ve ergenlik senelerında bu üzere davranış bozukluğu olan ve ilaç kullananlarda ruhsal dayanak büyük ehemmiyet taşımaktadır. Ailelerin bu üzere durumlarda daha anlayışlı, şefkatli, kucaklayıcı ve destekleyici bir yapı ve lisana sahip olması önerilmektedir. Dürtüsel bireylerin sıcak bir aile ortamı çeken gençlerde ise bir kaçış yolu olarak husus kullanması görülmektedir. Bu üzere durumlarda toplumsal sıhhat örgütlerine yahut sığınma meskenlerine fazlaca kıymet verilmelidir. Ülkemizde çocuklar için bağımlılık üzerine servisler bulunmaktadır ancak kâfi değildir. Unsur kullanması ve bağımlılık etabında gençlik yıllarının değerine vurgu yapılmalı ve bu üzere kuruluşların daha yaygın olması için çalışmalar yapılmalıdır. İnsanları bilinçlendirmek, husus bağımlılığı üzerine seminerler vermek ve eğitimcilerden psikoeğitim almanın faydaları daha sık vurgulanmaktadır. Bir toplumun gelişmesi ve büyümesi için çocuk ve ergenlerin değerli rolü vardır. Çocuk ve ergenlerin ruh sıhhati örüntüsünü aileleri takip etmeli ve ona bakılırsa tedbirler almalıdır.